„Pożegnanie jesieni” Stanisław I. Witkiewicz

Wydawnictwo: Prószyński i S-ka

wydanie: styczeń 2010

format: 25mm x 195mm

okładka: miękka ze skrzydełkami

liczba stron: 456

Trochę się spóźniłam z recenzją i z czytaniem tej książki. Spóźniłam, gdyż chciałam ją zamieścić, sugerują się tytułem, na koniec kalendarzowej jesieni. Jednakże akurat pora roku nie ma tu nic wspólnego z tytułem ani z treścią. Jaka jest więc jesieni Witkiewicza? Chociaż bardziej trafne byłoby tu pytanie - czym jest? I myślę, że dzisiejsza data, czyli przeddzień końca roku, lepiej pasuje tu, aby opisać wrażenia po lekturze.

Fabułę można streścić w paru zdaniach. Atanazy Bazakbal - dość atrakcyjny 28-latek, aplikant adwokacki, zakochał się po raz pierwszy w Zosi. Nieznajomość tego uczucia wyzwoliła w nim koncepcje „programowej” zdrady. Zdradza więc ukochaną z Helą Bertz - bardzo piękną dziewczyną żydowskiego pochodzenia. Po erotycznej porażce - on jednak pozostaje spełniony, a zdradę traktuje jako doznanie metafizyczne, twierdząc, że teraz będzie kochał bardziej - unosi się honorem i wyzywa innego potencjalnego rywal - Prepudrecha – na pojedynek. Zostaje w nim ranny, a Hela Bertz pęka z dumy, że to o nią się walczono. To w Zosi wywołuje uczucie zazdrości, ale przy chorym narzeczonym staje się prawdziwą kobietą. Następnie przenosimy się już do deformowanego świata, na drugą stronę lustra. Świat ten przypomina portrety pędzla Witkiewicza. Każda postać jest tu przedziwna, wynaturzona, przepuszczona przez maszynkę do mięsa, metafizyczną oczywiście. W tej machinie, gorącym kotle gotują się razem wszelkie zdziwaczenia, zaburzenia, chore fantazje i fascynacje. Pojedynki, podróże, romanse, a raczej gwałty mieszają tu się z libacjami narkotyczno-alkoholowymi. Jest jeszcze Łohoyski – hrabia, homoseksualista, kokainista. Propaguje on zbydlęcenie indywidualne, zakochany w Atanazym, któremu proponuje ciągle nowe inicjacje oraz Stary Bertz – ojciec Heli, „Książę Ciemności", prowadzi podejrzane interesy, chce prześliznąć się do partii socjalistówchłopomanów. Marzy o stanowisku ministra rolnictwa, podczas rewolucji niwelistycznej (tu nie chodzi o komunistyczną, a o stadium wszystkim rewolucji totalitarnych XX) zostaje przypadkowo rozstrzelany.

I tu dochodzimy do sedna - słowo rewolucja. Taki motyw przewodni w dziełach Witkacego. Dla bohaterów jest nieunikniona, przepowiadana i przeczuwana. Ma wszystkich bohaterów uwolnić od nudy, być kolejną rozrywką. „Rewolucja jako zabawa dla znudzonych, bezpłodnych odpadków ostatniej kategorii! (...) Życie przejdzie obok niektórych z nich - o ile litościwe nie rozgniecie ich mimochodem - i zostawi na wymarcie w nędzy moralnej, jakby na bezludnej wyspie osamotnienia, wśród mrowia tworzącej się nowej ludzkości. Stamtąd, jak z loży, mogą sobie patrzeć na koniec ich świata”. [str.218] Nie jest to bynajmniej powieść tylko o rewolucji. Motywów jest tu mnóstwo - powieść o niepełnionych artystach, o dojrzewaniu, w końcu i o dekadentyzmie. Postacie prezentują tu typową postawą charakterystyczną dla ludzi, żyjących u schyłku XIX wieku. Czują się ludźmi zbytecznymi, zgubionymi, poszukującymi ciągłych wrażeń, eksperymentów, ale mają także świadomość nadciągającej katastrofy.

Zagmatwany ten styl Witkacego. Ciężkostrawny. Akcja nie jest tu spójna, czasami przyspiesza, czasami zwalnia, ponieważ autor wplata w nią przeróżne dygresje filozoficzno-społeczne. Na przykład odwiedziny rannego Atanazego w szpitalu są pretekstem do ukazania rozmaitych postaw życiowych. Ponadto pełno tu archaizmów, zapożyczeń językowych, a nawet terminologii naukowej. Nie jest to również lektura dla tych, którzy nie mają choć cząstkowego pojęcia o filozofii. Kiedy jednak przebrnie się przez to wszystko, dostajemy Witkacego w całej swojej postaci. Kto inny pisał o takich wizjach kokainowych i jej skutkach, kto inny z taką upojoną przyjemnością rozpisywał się w lubieżnych orgiach, kto inny pisał w tak perwersyjny sposób. Ale największym plusem są tu kunsztowne, wyszukane dialogi bohaterów, cudne metafory, te zawiłe dygresje, idealnie zarysowane portery psychologiczne bohaterów i „przeżycia zdegenerowanych byłych ludzi na tle mechanizującego się życia”  - jak sam pisał Witkacy.

Polecam, zanurzcie się w Witkacym, aby poszukać Tajemnicy Istnienia, poznać postacie, które szamotały się między sztuką a życiem, religią a metafizyką, erotyką, narkotykami i filozofowaniem. Summa summarum powieść warta przeczytania, dobra - tak jak i moja recenzja :) [chciałam zakończyć jak Witkacy] „A jednak dobrze jest, wszystko jest dobrze. Co - może nie? Dobrze jest, psiakrew, a kto powie, że nie, to w mordę!” [str. 453]